odc. 21.  Łoś

Nie wiem czy zauważyliście, ale krótkie nazwy zwykle opisują ważne dla nas zwierzęta. Na przykład pies, kot czy koń. Reguła jednej sylaby dotyczy także zwierząt dzikich np. wilk, dzik i ryś. W tym elitarnym gronie znajduje się także główny aktor tego odcinka, którego nazwa wywodzi się od prasłowiańskiego słowa ols, co być może całkiem trafnie oddaje jego bliskie powiązanie z terenami podmokłym, na przykład z olsem.

odc. 22.  Śnieżyczka przebiśnieg

Galanthus nivalis, nie jest magicznym zaklęciem, a naukową nazwą bardzo dobrze opisującą pewną roślinę. W wolnym tłumaczeniu na polski znaczy to tyle co “roślina o kwiatach barwy mleka, która rośnie w śniegu”. Połowa marca to najlpeszy czas na poszukiwanie pierwszych zwiastunów budzącej się do życia przyrody, o czym doskonale wiedzieli nasi przodkowie. Widać to po dawnych przysłowiach “Na świętego Grzegorza, idzie zima do morza”, a Grzegorz ma urodziny 12 marca, kilka dni później, 19 marca, są urodziny Józefa - więc jak “Święty Józef kiwnie brodą, idzie zimno na dół z wodą”.

odc. 23.  Perkoz dwuczuby

Tłumacząc wprost łacińską nazwę tego o kim będę dziś opowiadał powiedziałbym, że będzie to tyłkochodziec czubaty. Co z pewnością nawiązuje do jego niezdarnego poruszania się po lądzie. Używając staropolskiej nazwy przedstawiłbym wam pernykozę, czyli nurkującą kozę. Samica tego gatunku nazywana była perkozicą, co przypomina taką szlachetniejszą wersję kozicy. Później nazwa tego gatunku przekształciła się w koza nurek czubaty, aby ostatecznie stać się perkozem dwuczubym.  

odc. 25. Makolągwa

Kobieta, która usłyszy, że jest turkaweczką, sikoreczką, sroczką a nawet dzierlatką odczyta to prawdopodobnie jako komplement, ale w żadnym razie nie będzie to dla niej obelgą. Istnieją jednak taki nazwy ptaków, które są odbierane jako obraźliwe. Wyobraźcie sobie, że mówicie do kogoś - “Ty makolągwo”. Przestaje być miło, bo przed oczami staje nam zołza, raszpla, a nawet prukwa i wredny babsztyl. Dlaczego tak jest, że niektóre nazwy gatunków kojarzą się nam miło, a inne są oczywistą obelgą. Tego nie wiem, ale postanowiłem przyjrzeć się sieci powiązań makolągwy z innymi zwierzętami i roślinami żyjącymi w Polsce.  

odc. 26. Pluszcz

Wyobraźcie sobie ptaka, który posiada różnorodne przystosowania do życia pod wodą. Skrzydła ma krótkie, ale silnie umięśnione, dzięki czemu mogą być używane pod wodą jako płetwy. Długie nogi i ostre pazury umożliwiają trzymanie się skał w szybko płynącym strumieniu. Jego oczy mają dobrze rozwinięte mięśnie, które mogą zmieniać krzywiznę soczewki tak, aby poprawić widzenie pod wodą. Ma klapki nosowe, które zapobiegają przedostawaniu się wody do nozdrzy. Ciekaw jestem kto rozpoznał, że właśnie opowiadam o pluszczu? 

odc. 27. Różanka

Różanka to najmniejsza żyjąca w Polsce ryba karpiowata. Długość jej ciała wynosi nie więcej niż dziewięć centymetrów, a masa nie przekracza ośmiu gramów. Na tle innych krajowych ryb wyróżnią ją bardzo krótka linia boczna, która znajduje się tuż nad płetwą piersiową i przechodzi jedynie przez sześć pierwszych łusek. U samca, w okresie godowym boki ciała stają się stalowoniebieskie z opalizującym fioletowym odcieniem. Smuga, przebiegająca od połowy ciała do ogona, przybiera szmaragdowo zieloną barwę.

odc. 29. Sójka

Łacińska nazwa sójki w wolnym tłumaczeniu sugeruje, że należy spodziewać się kogoś gadatliwego i żywiącego się żołędziami. Słowianie doceniali piękny wygląd sójki, bo jej nazwa wywodzi się od słowa sjati co znaczyło “błyszczeć i świecić”. W XVI wieku polacy wołali na tego pięknego ptaka soja, a dopiero później zdrobniliśmy jej nazwę do słowa sójka i tak już zostało.

odc. 30. Czernica

Czernica to niewielka, krępa kaczka o rozpiętości skrzydeł nieprzekraczającej 75 centymetrów i wadze 1 kg. Kaczor w szacie godowej posiada: czarne ubarwienie z prostokątnymi, białymi plamami po bokach ciała oraz długi, zwisający czubek na głowie. W upierzeniu samicy dominuje kolor brązowy, a na jej głowie znajduje się niewielka kępka piór, tworząca mały czubek. Bez względu na płeć, u czernicy dobrze widoczne jest jasnożółte oko oraz krótki, szeroki, jasnoszary dziób z czarnym koniuszkiem.  

odc. 31. Gniewosz plamisty

Ostatnio usłyszałem dwa bardzo ciekawe przysłowia. Pierwsze z nich mówiło o tym, że lepszy jest jawny gniew niż zmyślona przyjaźń. Drugie wspominało o tym, że gniew głupiego wyraża się w słowach, a gniew mądrego w czynach. I zacząłem się zastanawiać nad tym, jak to jest z gniewem w świecie zwierząt. Pomyślałem więc, że koniecznie muszę znaleźć gniewosza plamistego i dowiedzieć się co u niego słychać. 

odc. 33. Lis

W różnych bajkach i przypowieściach pojawia się pewien zwierzęcy łobuz, który szkodzi niewinnym i słodkim stworzeniom takim jak zajączki i ptaszki. Pomimo tak czarnego wizerunku ma też w sobie coś pociesznego. Przede wszystkim jest mu przypisywana chytrość - rozumiana nie jako chciwość, ale jako przebiegłość i to godna podziwu. Mam więc, tak szczwany plan, że gdyby mu przyczepić ogon mógłby uchodzić za lisa. Wytropię liska chytruska i sprawdzę co u niego słychać. 

odc. 34. Kowalik 

Ten mały ptak w szaroniebieskim płaszczu z czarną przepaską na oczach à la Zorro, ma co najmniej dwie fenomenalne cechy. Po pierwsze jako jedyny polski i europejski ptak potrafi chodzić po skałach i drzewach głową w dół. Nikt inny tego nie potrafi! Po drugie, posługuje się zaprawą ze śliny i gliny, aby dostosować dziuple do swoich potrzeb, dokładnie tak samo jak my, gdy postanawiamy zrobić kapitalny remont naszego domu. Z tą drobną różnicą, że ślinę i glinę wymieniamy na cement i szpachlę gipsową. Poznajcie kowalika!

odc. 35. Murarka leśna

Pszczoły zwykle kojarzą się nam wyłącznie z jednym gatunkiem udomowionym przez człowieka - pszczołą miodną. W rzeczywistości rodzina pszczołowatych skupia aż 16 tysięcy gatunków, z czego półtysiąca żyje w Polsce. Wśród nich znajdują się m.in murarki - fascynujące pszczoły, które słyną z tego, że zamurowują otwory wlotowe do swoich gniazd. 

odc. 37.  Rzekotka drzewna

Szukając płazów większość z nas wybrałaby się nad wodę. Ewentualnie patrzylibyśmy bardzo uważnie pod nogi, tak żeby dostrzec ukrywające się zwierzęta pomiędzy kępami traw. Tymczasem pewien zagadkowy gatunek, żyje wysoko nad naszymi głowami. Większość życia spędza na wysokich roślinach, w tym także w koronach drzew, czasem wspinając się nawet na wysokość 10 metrów. Dziś poszukamy pięknie ubarwionej rzekotki drzewnej! 

odc. 38.  Grubodziób

Zięba pestkogryz lub petkojad klęsk jak dawniej o nim mówiono, ma także bardzo romantyczną naturę, czego nie oddają nazwy ludowe ani naukowe. Jego nazwa łacińska pochodzi z greki i oznacza kogoś kruszącego twarde nasiona. A tymczasem w okresie godowym ptaki namiętnie i delikatnie dotykają się dziobami oraz popisują się przed partnerem widowiskowym tańcem godowym, odsłaniając białe wstawki na piórach skrzydeł i ogona.  Ekstrawaganckie ozdoby grubodzioba, bo właśnie o nim mówię, znajdujące się na zakończeniach lotek sugerują, że dobór płciowy w tym przypadku skupiony jest na walorach wzrokowych. Potwierdza to także bardzo skromna piosenka godowa, która wypada blado na tle innych ptaków śpiewających i właśnie rozbrzmiewa ona z tych koron drzew. Sami oceńcie.

odc. 39.  Żółw błotny

Jeszcze 200 lat temu, żółwia błotnego można było spotkać praktycznie na terenie całej Polski, oczywiście po obszarem wysokogórskim, a tam gdzie występował był bardzo liczny. Obecnie sytuacja za sprawą działalności człowieka wygląda zupełnie inaczej. Żółwia błotnego możemy teraz zobaczyć w Polsce tylko w kilku miejscach. Najliczniejsza populacja, licząca około 2 tys. osobników, co stanowi aż 60% polskiej populacji, żyje w Poleskim Parku Narodowym i jego okolicach. Poza tym żółwie błotne występują na Mazurach, w Wielkopolsce, na Równinie Radomskiej oraz na Ziemi Lubuskiej. Na szczęście dobrą wiadomością jest to, że dzięki szeroko zakrojonej ochronie żółwie błotne mają się u nas coraz lepiej i ich liczebność rośnie.

odc. 41.  Konik polski

Na przestrzeni wieków ogromni roślinożercy przyczyniali się do tworzenia różnorodności gatunkowej na łąkach i pastwiskach. Wiem, że to może się wydawać super dziwne, ale współczesne nam czasy pokazały, że bez takich procesów jak koszenie czy wypas zwierząt  liczne gatunki naszej flory i fauny bezpowrotnie by wyginęły. Kontynuacja dotychczasowej działalności krów i koni, polegająca głównie na … jedzeniu jest warunkiem dalszego istnienia wielu ekosystemów łąkowych. W tym odcinku przyjrzymy się temu, jak konik polski wpływa na naszą przyrodę. 

odc. 42. Czarnogłówka

Sikorki, sikoreczka i sikor - brzmi miło?  Sikoreczki w XVIII w. oznaczały np. łapówki - Stanisław Trembecki w tamtych czasach pisał: “wszystko dla sikorki” czyli “wszystko dla łapówki. Zagłoba mówił o Basi i Krzysi w “Panu Wołodyjowskim”, że sikoreczki przyjechały - co miało podkreślić ich wdzięk. Sikor w żargonie złodziejskim to zegarek, a ten kto kradł zegarki nazywany był sikorakiem.  Współcześnie sikory to przede wszystkim niesamowite ptaki. W Polsce żyje sześć gatunków sikor. Tylko sikora uboga ma w nazwie słowa sikora, a pozostałe sikory mają nazwy jednoczłonowe: bogatka, modraszka, sosnówka, czubatka i czarnogłówka, i właśnie ta ostatnia jest bohaterką tego odcinka.

odc. 43. Biegus zmienny

Biegus zmienny jest najbardziej pospolitym biegusem obserwowanym w Polsce. Wielkością ciała zbliżony jest do szpaka, choć jest od niego odrobinę lżejszy i waży nie więcej niż 85 gramów. Rozpiętość skrzydeł biegusa zmiennego sięga do 40 centymetrów, a długość ciała do 20 centymetrów. W okresie lęgowym, na tle innych biegusów, wyróżnia go wydatna, czarna, duża plama na brzuchu. Obydwie płcie są do siebie bardzo podobne, z tą różnicą, że samce posiadają odrobinę bardziej jaskrawordzawe ubarwienie na grzbiecie. Biegus zmienny ma czarny dziób, nogi i oczy. Długi dziób jest lekko zagięty ku dołowi na końcu.

odc. 45. Gawron

Podobno wskutek wielkiego strachu człowiek gawronieje, czyli staje się gawronem co oznacza, że odbiera mu mowę, głupieje lub baranieje. Można także gawronić, czyli patrzeć bezmyślnie, głupkowato lub gapić się. Natomiast gawrony strzela próżniak, leń, który zbija bąki i marnuje czas. Ogólnie rzecz ujmując gawron to człowiek gapiowaty, gapa, gamoń. Tak jest w świecie ludzi, a jeśli chodzi o ptaki, to gawron należy do ptasiej elity i właśnie jemu jest poświęcony ten odcinek.

odc. 46.  Żubr

Nazwa żubr wzięła się zapewne od zęba. Prasłowiańskie słowo ząbr oznaczało coś ostrego jak ząb albo zwierzę o ostrych rogach. Później ą przeszło w u co było częstym zjawiskiem w naszym języku i ząbr zamienił się w zubr. Ostatecznie, początkowe z uznano za niepoprawny, gwarowy przejaw mazurzenia, czyli wymawiania z zamiast ż, więc zamieniono zubra w żubra.